فعال شناخته‌شده میراث فرهنگی استان فارس در گفت و گو با شهر مردم: معدن‌کاوی دوباره در این کوه باستانی به روابط معدن‌کار با افرادی قدرتمند در تهران مرتبط است ، به گزارش فاطمه مقدم- خبرنگار شهر مردم، هفته گذشته حلقه زنجیر انسانی از فعالین میراث فرهنگی و شهروندان نگران مرودشت به دور کوه «فالونک» تشکیل شد تا جلوی معدن‌کاوی در این کوه باستانی را بگیرد. زنجیره‌ای که نمایش عزمی مدنی برای حفاظت از میراثی بود که نه‌تنها به فارس، بلکه به تمدن بشریت تعلق دارد. اراده مردمی که نشان داد اگر به فارس لقب «استان فرهنگی» می‌دهند، به چه دلیل است.

در آغوش کوه فالونک، آرامگاه‌های صخره‌ای مشابه آرامگاه شاهان هخامنشی در نقش رستم وجود دارد و به گمان باستان‌شناسان و پژوهشگران، به دوره فراهخامنشی (پس از هخامنشیان) تعلق دارد. این کوه اکنون در معرض تهدیدی بی‌سابقه است؛ تهدیدی به نام معدن‌کاوی با مجوزی از عالی‌ترین مرجع قضایی ایران!

ماجرا این است که یک معدن‌کاو برای احداث معدن سنگ‌شکن در حوالی آرامگاه پساهخامنشی موجود در کوه فالونک، تقاضایی داشته که به سبب اهمیت تاریخی این کوه، چندین بار در رفت‌و‌برگشت میان اداره‌کل‌های صنعت، معدن و تجارت و میراث فرهنگی استان، پاسخ منفی گرفته است. اما حالا با مراجعه به دیوان عدالت عالی کشور در تهران توانسته مجوز بگیرد؛ آن‌هم در فاصله ۱۰۰ متری آثار باستانی فارس. اقدامی که فعالان میراث فرهنگی آن را بدعتی خطرناک تلقی می‌کنند، زیرا صدور مجوز معدن‌کاوی در عرصه و حریم یک محوطه باستانی می‌تواند راه را برای نابودی دیگر آثار تاریخی در استان فارس نیز باز کند.

سابقه لغو مجوزهای پیشین معدن‌کاوی در این کوه به سال ۱۳۹۸ بازمی‌گردد، اما سوال اساسی این است که چرا با وجود مخالفت‌های مکرر دو نهاد ذی‌صلاح استانی، موضوع صدور مجوز معدن‌کاوی در کوه فالونک دوباره به جریان افتاده است؟

ببراز بازوبندی، فعال شناخته‌شده میراث فرهنگی استان فارس، در پاسخ به این سؤال در گفت‌وگو با «شهر مردم» می‌گوید: کلید خوردن دوباره معدن‌کاوی در این کوه باستانی را باید در لایه‌های زیرین این موضوع جست‌وجو کرد که به روابط معدن‌کار با افرادی قدرتمند در تهران مرتبط است.

بازوبندی با هشدار در این‌باره و درباره نیت معدن‌کاوان می‌گوید: در کوه فالونک، در حالی مجوز معدن سنگ داده شده که سنگ‌های این منطقه مرغوبیتی ندارند و صدور مجوز معدن در چنین منطقه‌ای نمی‌تواند توجیه اقتصادی داشته باشد. پس لابد موضوع چیز دیگری است؛ موضوعی پنهان که هدفش بیش از آن‌که مسئله استخراج سنگ باشد، تلاش‌هایی سازمان‌یافته زیر لوای قانون برای کاوش‌های غیرمجاز و حتی گنج‌یابی از میان آثار مدفون در لایه‌های زیر این منطقه باستانی است.

*معدن‌کاوی در دل محوطه تاریخی زیر سایه دیوان عالی قضایی

وی معتقد است با وجود مخالفت‌های استانی، این بار معدن‌کار با پشتوانه‌ای گرم موفق به اخذ مجوز از دیوان عالی در تهران شده است. صدور این مجوز بدون موافقت منابع طبیعی و میراث فرهنگی استان است، اما به‌رغم مخالفت دو دستگاه، رأی دیوان عالی کشور صادر شده (که به نوعی فصل‌الخطاب است) و راه برای معدن‌کاوی باز شده است.

به گفته این فعال شناخته‌شده میراث فرهنگی، اداره‌کل میراث فرهنگی فارس به‌عنوان متولی حفاظت از آثار تاریخی، به صراحت مخالفت خود را با فعالیت‌های معدنی در این منطقه اعلام کرده است. اما سؤال مهم این است که آیا این اداره از نظر قانونی می‌تواند مانع اجرای این طرح شود؟

وی با بیان این مطلب که بر اساس قوانین جاری، برای صدور مجوز معدن‌کاوی باید نظر موافق منابع طبیعی و میراث فرهنگی جلب شود، در غیر این صورت، مجوز صادرشده قابلیت شکایت و ابطال دارد، اظهار می‌کند: در این پرونده نیز میراث فرهنگی با همه توان اعتراض کرده و حتی در دیوان عالی کشور نیز ورود کرده است. با این حال، روشن نیست که به چه طریق رأی به نفع معدن‌کار صادر شده و اکنون اداره صنعت و معدن استان فارس نیز با معدن‌کاوی در این منطقه موافقت کرده است.

بازوبندی در ادامه می‌افزاید: ابتدا رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، خود مخالف معدن‌کاوی در این منطقه بود و تمام درخواست‌های پیشین برای اکتشاف در این منطقه به‌خاطر مخالفت‌های جدی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس و همچنین اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری، رد شده بود و به‌صراحت اعلام شده بود که فعالیت معدنی در این محدوده ممنوع است. اما چند روز پیش، ناگهان نامه‌ای از سوی اداره صنعت، معدن و تجارت استان به منابع طبیعی ارسال می‌شود که خواهان بازنگری و بررسی دوباره این محوطه است و تلویحاً از آن‌ها خواسته شده که با آغاز عملیات معدن‌کاوی در این منطقه موافقت کنند.

این فعال شناخته‌شده میراث فرهنگی، به صراحت می‌گوید: هدف اصلی این حفاری‌ها، کاوش در محدوده‌ی ثبتی آرامگاه‌های چلپایی است که به دوران هخامنشی و پس از آن بازمی‌گردد. در همین محدوده، حدود یک‌هزار گور خرپشته وجود دارد؛ مجموعه‌ای از آرامگاه‌های تاریخی که اهمیت آن برای ایران و تاریخ جهان غیرقابل انکار است. از این رو صدور مجوز معدن در فاصله‌ای کمتر از یک‌صد متر از این محوطه تاریخی، زنگ خطری جدی برای آینده این میراث ملی است.

*ارزش‌های تاریخی و فرهنگی کوه فالونک

آرامگاه‌های صخره‌ای به سبک چهارپیل یا همان چلیپا، نخستین‌بار در ایران به دستور داریوش بزرگ بر دل کوه دژنبشت، که امروز آن را سه‌گنبدان یا نقش رستم می‌نامند، ساخته شد. پس از داریوش، پادشاهان بعدی نیز این شیوه معماری را در نقش رستم و تخت‌جمشید ادامه دادند. این آرامگاه‌ها به شکل صلیب، به‌صورت چهار شاخه مساوی در دل صخره‌ها کنده شده‌اند. جبهه این آرامگاه‌ها از بالا تا پایین صخره، با دقت و اندازه‌گیری‌های مشخص تراشیده شده است. به گفته سیاوش آریا، دیگر فعال شناخته‌شده میراث فرهنگی استان، زنده‌یاد شاپور شهبازی درباره جزئیات این معماری، پژوهش‌های مهمی انجام داده است.

اما آرامگاه صخره‌ای فالونک در روستای فالونکِ مرودشت، بعد از آرامگاه‌های هخامنشی (در مجموعه پاسارگاد و نقش رستم)، از شاخص‌ترین یادمان‌های صخره‌ای ایران به‌شمار می‌رود. این آرامگاه‌های پساهخامنشی، توسط دودمانی بومی از پارس که به پراترکه‌ها یا فراته‌داران شناخته می‌شوند، ساخته شده است. معماری فالونک، گرچه از اصول هخامنشی پیروی می‌کند، اما بسیار ساده‌تر و بدون هیچ سنگ‌نگاره یا تزیینات آیینی است و همین بی‌پیرایگی، دست به صعب‌العبور بودن مسیر دسترسی به آرامگاه‌ها، خود عاملی برای کم‌توجهی به این آثار میراثی در استان شده است. بنابر گزارشی که سیاوش آریا، فعال فرهنگی استان، سال گذشته در تارنمای مهرگان منتشر کرد، تعدادی وندال بر گوشه‌گوشه پیکره این آرامگاه با سیمان اقدام به یادگارنویسی کرده و چهره‌ی یادگار پارسیان را خدشه‌دار کردند.

*توقف کافی نیست؛ ما خواستار ممنوعیت هرگونه معدن‌کاوی در منطقه فالونک هستیم

بازوبندی در ادامه، با اشاره به این‌که نگرانی اصلی این است که در پوشش معدن‌کاوی حفاری‌های غیرمجاز صورت بگیرد و اگر دست روی دست بگذاریم، این گنجینه‌ی ارزشمند تاریخی در معرض خطر جدی قرار خواهد گرفت، از وجود باندهای مافیایی قاچاق اشیای عتیقه سخن می‌گوید که با سوءاستفاده از پروسه معدن‌کاوی، آثار باستانی را به غارت می‌برند و می‌افزاید: لایه‌های تاریخی و اطلاعات باستان‌شناسی درون خاک، با یک‌بار حفاری نابود می‌شوند. ماشین‌آلات سنگینی که برای استخراج سنگ وارد منطقه می‌شوند نیز باعث تخریب محیط‌زیست و ایجاد آشفتگی در اکوسیستم طبیعی منطقه خواهد شد و مسئله این است که معمولاً این‌گونه فعالیت‌های معدن‌کاوی، چون با نیت دیگری انجام می‌شوند، معمولاً به اشتغال‌زایی و نه سود اقتصادی حاصل از کار معدن می‌انجامند؛ چراکه معدن‌کاوان بعد از ساخت (شما بخوانید بعد از کشف اشیای عتیقه) معدن را نیمه‌کاره رها می‌کنند و می‌روند؛ نمونه این نوع کاوش‌ها در کوه رحمت نیز وجود دارد.

وی با اشاره به این‌که زنجیره انسانی مردمی در اعتراض به تلاش دوباره برای معدن‌کاوی در کوه مقدس مرودشت شکل گرفت، این فعالیت مدنی را نتیجه‌بخش می‌خواند و می‌گوید: کارشناسانی که بنا بود برای واگذاری محوطه به معدن‌کار مذکور از آن بازدید کنند، به سبب ممانعت مردم، کار را به تأخیر انداختند، اما مسئله این است که این فقط یک وقفه است؛ ما خواستار ممنوعیت هرگونه معدن‌کاوی در این منطقه هستیم.

مسئله معدن‌کاوی در کوه فالونک، به سبب تضاد منافع، عرصه‌ای برای تعاملات چالش‌برانگیز بین اداره‌کل میراث فرهنگی، اداره‌کل صنعت، معدن و تجارت (صمت) و اداره منابع طبیعی شده است. اما آن‌طور که از شواهد برمی‌آید، این تعاملات نه‌تنها ثمربخش نبوده، بلکه گاه موجب پیچیدگی‌های بیشتر امور در استان شده و بالاجبار پای تهران را به ماجرا کشیده است. به‌هر‌رو، حکایت کوه فالونک، داستان دیرین تضاد میان حفظ میراث فرهنگی و توسعه اقتصادی در فارس است؛ تضادی که یک روز هویت هزاران ساله و روزی محیط‌زیست را قربانی خواسته‌های کوتاه‌مدت و فشارهای اقتصادی و سیاسی می‌کند. در این مواقع، وقتی دستگاه‌های مسئول درگیر تعارض منافع و بی‌تصمیمی می‌شوند، کنشگری مردمی به‌عنوان آخرین سنگر دفاع در استان فارس سَر بلند می‌کند. گرچه روحیه کنشگری دیرین مردمان فارس، با همه خستگی از جنگ‌های اقتصادی و اجتماعی، خوشبختانه خاموش نشده، اما ممکن است با فرسودگی حاصل از پیچیدگی مسائل و مشکلات، از واکنش به‌موقع بازبماند و فاجعه شکل بگیرد.