مطابق مادهی ۳۲ کنوانسیون جهانی حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی (سال ۱۳۶۸ هجری شمسی) به عنوان یکی از قابل قبولترین سند حقوق بشری در سراسر جهان، کشورهای طرف کنواسیون منجمله جمهوری اسلامی ایران، موظف هستند حق کودک را برای تحت حمایت قرار گرفتن در چهار مورد به رسمیت بشناسند و این چهار مورد به قرار زیر است:
۱- استثمار اقتصادی
۲- انجام هرگونه کار زیان بار
۳- انجام هرکاری که باعث ایجاد وقفه در آموزش کودک شود.
۴- انجام هرکاری که برای بهداشت جسمی، روحی، معنوی، اخلاقی و پیشرفت اجتماعی کودک مضر باشد.
این درحالی است که چهارمین مورد را میتوان در ارتباط مستقیم با موضوع نقض حریم خصوصی کودک دانست. اینکه نادانسته خصوصیات ظاهری و رفتاری، عادات و مشکلاتش با میلیونها انسان به اشتراک گذاشته شده و به این ترتیب هم امنیت خودش را از دست میدهد، سلامت روحی، اخلاقی و پیشرفت اجتماعیاش تحت تاثیر شکلگیری این شهرت و دوربینی که مدام بر روی او زوم شده، از بین رفته است. اینستاگرام یکی از بسترهای رسانههای نوین است که امکان حضور کاربران، از جمله والدین و کودکان را در فضای مجازی فراهم کرده است.
کودکان کار اینستاگرامی به پدیدهای نوظهور در فضای مجازی اشاره دارد که کودکان توسط والدینشان به خدمت گرفته میشوند تا از طریق به نمایش گذاشتن جنبههای مختلف حیات زیستیشان، سودآور باشند. این بین، قدرت ارتباطی رسانهها میتواند مفهوم کودکی را برساخت کرده و حق بر حیات کودکی را در راستای منافع شرکتهای تجاری یا اقتصاد خانواده تضعیف کند.
اینفلوئنسرها روز به روز کوچکتر میشوند. زمانی رسیده که ما کودکان اینفلوئنسر را بیشتر از فرزند بستگانمان میشناسیم. این بچههای بانمک که یکشبه ستاره شدند، نماینده یک تجارت خانوادگیاند. والدین بسیاری پشت صحنه در تلاشند تا محصولها فروخته و پولها اندوخته شود. اما چه کسی میتواند این خانوادهها را سرزنش کند؟ خانوادههایی که دریافتهاند برای آینده فرزندانشان، یک کسبوکار دیجیتال میتواند سودمندتر از یک مدرک دانشگاهی بیاعتبار باشد.
در اینجا میتوان پرسشی را مطرح کرد که مسئولیت محافظت از کودکان در فضای مجازی با چه نهادی است؟
شرکتها و ارائه کنندگان خدمات اینترنتی و میزبانی در کنار دولتها نسبت به محافظت از کودکان در برابر محتواها و کنترل رفتارهای مضر در فضای سایبر از یکسو و تقویت مشارکت فعال آنها در محیط جدید اطلاعات و ارتباطات مسئولیت خطیری بر عهده دارند. آنها مسئولیت فراهم آوردن زمینه ارتقای دانش، مهارت، درک، نگرش، ارزشهای حقوق بشری و رفتارهای لازم برای شرکت فعالانه کودکان در عرصه زندگی اجتماعی و عمومی و مسئولیتپذیری آنان با محفوظ داشتن رعایت حقوق دیگران را بر عهده دارند.
با توجه به موضوع محتوای غیر قانونی و یا مضر و همچنین خطراتی که در فضای مجازی برای کودکان وجود دارد، ارائه دهندگان خدمات اینترنتی باید اطلاعات مربوط به خطرات مواجهه با کمک به انتشار مطالب غیر قانونی در اینترنت و همچنین خطرات در معرض آسیب کودکان را هنگام آنلاین بودن فراهم کنند که بتوان محتوای در دسترس و رفتار آنها را کنترل کرد.
جامعه بینالمللی نیز همواره با مشکلات کنترل اطلاعات و توزیع مطالب زیان آور در اینترنت دست به گریبان است. در این میان بازیگران مختلفی، شامل دولتها، سازمانها در جامعه مدنی و نهادهای بینالمللی و صنعتی که میتوانند از گسترش مطالب غیرقانونی جلوگیری به عمل آورده و بر محتوای زیان آور کنترل داشته باشند. همه آنها باید هم زمان و به طور مشترک بر امر کنترل و حفاظت از حقوق کودکان نظارت و حامی آنها باشند.
از منظر قانونی و در قوانین و کنوانسیونهای بینالمللی که حقوق کودکان به رسمیت شناخته شده است و در سطح جهان، کودکان زمانی که به سن قانونی برسند میتوانند از والدینشان به دلیل نقض حریم خصوصی شکایت کنند. از جمله میتوان به ماده ۳۲ کنوانسیون حقوق کودک اشاره کرد که حق کودکان را محترم شمرده و بر حفظ حریم شخصی کودک در برابر تمام اشکال استثمار که هر یک از جنبههای رفاه کودک را به مخاطره بیندازد، تأکید دارد.
در قانون ایران نیز قوانینی چون قانون حمایت از کودک و نوجوان، از حقوق کودکان حمایت میکند و اگر سوءاستفاده از کودکان به حدی باشد که مصداق کودکآزاری باشد و منجر به صدمات روحی، روانی و اخلاقی او شود جرم تلقی شده و مورد حمایت قانون قرار میگیرد.
سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی یکی از مهمترین سندهایی است که در راستای تاکیدات رهبر جمهوری اسلامی ایران در مورد رها بودن فضای مجازی تدوین شده چرا که بر آسیب پذیرترین بخش جامعه که کودکان هستند تاکید داشته و برای کاهش آسیب پذیری در این حوزه موثر است. در این سند، سیاستهای کلان، اقدامات کلان و تقسیم کار ملی در حوزه مدیریت و راهبری، ایجاد محیط صیانت شده، توسعه محتوا و خدمات رده بندی شده، حمایت و مراقبت، فرهنگ سازی و ارتقای سواد فضای مجازی و تعاملات بین الملل تبیین شده است.
آیا تا به حال با خود فکر کردهاید که نقش ما در این میان چیست؟
شاید ما متوجه نباشیم که بهصورت غیر ارادی در حال حمایت از این چرخه هستیم. بسیاری از ما مطمئن هستیم که تنها از تماشای تصاویر شادی و خنده کودک لذت میبریم و هیچ قصد دیگری نداریم. همین حمایت کردن ما، باعث بازدید بیشتر محتوا میشود و اعتبار اینفلوئنسر را نزد برند بالا میبرد. ما متوجه نیستیم که به عنوان ضلعی از مثلث برند، اینفلوئنسر و مخاطب، در حال کمک به این چرخه هستیم. تا تقاضا هست، عرضه نیز وجود خواهد داشت.
اما واقعیت این است که پیش از دنبال کردن صفحه یک کودک اینفلوئنسر… بیایید چشمهایمان را ببندیم، بیایید به کودک بیاندیشیم، و بیایید از خودمان بپرسیم با فشردن گزینه Follow چه تاثیری در زندگی آن کودک میگذاریم؟
کودکان آسیبپذیرترین گروه در هر جامعهای هستند، بنابراین نباید از نیازهای آنها به سادگی عبور کرد. کودکان، برکت زندگی و سرمایههای آینده جامعه به شمار میآیند. آنان برای رشد و بالندگی خود، نیازها و در مفهوم دقیقتر حقوقی دارند که باید به درستی به آن پرداخت. با توجه به نقش بی بدیل خانواده در بالندگی شخصیت کودک، پیش از همه، خانواده و سپس جامعه باید این حقوق را به خوبی بشناسند و خود را مکلف به پاس داشت آن بدانند.
این درحالی است که با شیوع ویروس کرونا و افزایش استفاده از فضای مجازی که نقش مؤثری در تولید، انتشار و انتقال اطلاعات داشته است، سطح دسترسی به محتوای آنلاین را برای اقشار مختلف جامعه از جمله کودکان افزایش داده است. در عین حال این شرایط بستری برای محدود شدن یا نقض حقوق افراد ایجاد کرده است. این میان حقوق کودکان به عنوان آسیبپذیرترین قشر جامعه بیشتر در معرض تعرض و سوءاستفاده است. کودکان امروز زمان زیادی را برای فعالیتهای آموزشی، تفریحی و سرگرمی در اینترنت و دنیای دیجیتال سپری میکنند و در معرض خطرات و تهدیدات بسیاری نیز قرار میگیرند.
در این فضا که آسیبهای متعددی کودکان را در فضای مجازی تهدید میکند، موضوع صیانت از حقوق کودکان در فضای مجازی، مسئلهای مهم و در خور توجه است که باید از سوی دولتها و سایر نهادهای دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان مورد حمایت ویژه قرار گیرد. حالا هر چند که این پدیده اجتماعی و اقتصادی یعنی صنعت تبلیغ توسط کودک اینفلوئنسرها با سرعت زیادی در حال گسترش است و شاید آینده مهدوم همه جوامع به این شکل باشد اما در نهایت این روش مواجهه جامعه و قانون است که در اثر گذاری مثبت و منفی آن تعیین کننده خواهد بود.
یادمان باشد که آینده را انسانهایی میسازند که امروز کودکاند، کودکان ما امروز نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوقشان برسند.