کشاورزی آب‌بر و پریشان‌حالی تالاب پریشان/احیا با آگاهی جوامع محلی میسر است ، تهران – شهرمردم – تالاب پریشان در استان فارس کاملا خشک شده که مقصر اصلی آن برداشت بی‌رویه آب برای بخش کشاورزی است، اطراف تالاب ۹ هزار هکتار اراضی کشاورزی وجود دارد که برای این وسعت سالانه ۴۰ میلیون متر مکعب آب از حوضه آبریز آن برداشت می‌شود، تا زمانی که این حجم آب استفاده شود امیدی به احیای تالاب نیست و کاهش آن نیاز به افزایش آگاهی جوامع محلی دارد.

به گزارش شهرمردم گروه جامعه ایرنا- دریاچه پریشان یکی از زیباترین و بزرگترین دریاچه آب شیرین کشور و خاورمیانه در کازرون استان فارس قرار دارد، البته بهتر است بگوییم قرار داشت چون دیگر اثری از آن دریاچه زیبا و رقص نرگس های شاد اطرافش نیست، زمانی این دریاچه یکی از بهترین زیستگاه ها را داشت و سالانه پذیرای پرندگان مهاجر زیادی از جمله درنا، فلامینگو، پلیکان و لک لک های خوش تراش بود، همچنین زمانی این دریاچه پر بود از کپور ماهیانی که غذای اصلی پرندگان مهاجر را تشکیل می دادند.

دریاچه یا همان تالاب پریشان در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بین المللی ثبت شده و جزو مناطق حفاظت شده محسوب می‌شود اما این روزها حال و روز خوشی ندارد، دیگر نه صدای آواز پرنده ای در آسمان این تالاب شنیده می شود و نه کپورماهی در آبهای آن جست و خیز می کند، هر چه به جا مانده بستر خشک و رنج کشیده تالاب از بی آبی است که به اعتقاد کارشناسان مقصر اصلی حال وخیم این روزهای تالاب، برداشت بی رویه آب از حوضه آبریز آن برای بخش کشاورزی است.

در این میان یکی از تشکل های مردمی با عنوان انجمن میراث پریشان دست به اقداماتی علمی – آموزشی زد تا اهمیت این تالاب و خطرات خشک شدن آنرا به مسوولان یادآوری کند که با در نظر گرفتن اقدامات این تشکل و موفقیت در سازماندهی الگوهایشان برای یادآوری اهمیت این تالاب در سیزدهمین دوره جایزه ملی محیط زیست رتبه اول را کسب کرد.

به گزارش شهرمردم دبیر انجمن میراث پریشان در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: در سال ۱۳۹۹ که به مساله تالاب پریشان ورود کردیم هیچ اطلاعاتی درباره وضعیت خشکیدگی و مخاطراتش وجود نداشت اما امروز شاید پریشان جامع ترین اطلاعات را نسبت به سایر تالاب ها دارد، در گام اول شرایط تالاب تشریح و مطالعات و ارزیابی مخاطرات خشک شدن تالاب به طور کامل انجام شد، نتایجی که به دست آمد تا حدودی قابل تامل است چون بعد از آنالیز به این نتیجه رسیدیم که بستر تالاب پر از خاک و سموم آلوده ای است که می تواند سلامت مردم را به خطر بیندازد.

محمدجواد سیاح پور افزود: اطراف تالاب پریشان ۹ هزار هکتار اراضی کشاورزی وجود دارد که کاملا چسبیده به تالاب هستند، از این رو باقیمانده سم و کودی که در روند کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد طی سالیان طولانی به همراه باران وارد تالاب شده و کف آن ته نشین شدند، از طرف اطراف تالاب پریشان در زمستان کشت زیرپلاستیکی انجام و حجم زیادی پلاستیک مصرف می شود که این باعث شده بستر تالاب پر از میکروپلاستیک شود.

وی اظهار داشت: یکی از کنشگران منطقه که با هدف کمک به تالاب پریشان رشته آلودگی محیط زیست را خواند در پایان نامه خود اثبات کرد که میزان غلظت میکروپلاستیک ها در خاک بستر تالاب در هر کیلوگرم ۳ هزار و ۸۲۸ قطعه است این عدد بسیار خطرناکی است، از طرفی این میکروپلاستیک ها با باد جابجا و وارد دستگاه تنفسی مردم می شوند.

وی با تاکید بر اطلاعات جامع درباره تالاب پریشان ادامه داد: برای خیلی از تالاب ها و زیست بوم ها بودجه های چند میلیاردی هزینه می شود تا کارهای مطالعاتی آنها انجام شود و در نهایت تمام آن مطالعات در قفسه کتابخانه ها خاک می خورند اما برای پریشان ما به عنوان مردم و کف هرم، مشکلات را تشخیص دادیم، مسائل را مشخص کردیم و با کمک دانشگاه ها و مشخصا دانشگاه تهران در قالب طرح های مطالعاتی و همچنین در قالب ۶ پایان نامه دانشجویی مسائل را طرح کردیم و به این نتیجه رسیدیم تا زمانی که معیشت مردم در منطقه بر کشاورزی استوار است امیدی به احیای تالاب نیست، این یک واقعیت است و تغییر معیشت مردم هم اصلا کار آسانی نیست اما از طرف دیگر راهکارهایی را پیدا کردیم که مخاطرات تالاب پریشان از جمله ریزگردهای مسموم تالاب را بتوانیم با کمک مردم و استمداد از علم کنترل کنیم کما اینکه این کار را در سال ۱۴۰۱ انجام دادیم.

سیاح پور گفت: به عنوان مثال چرای بی رویه دام در بستر تالاب مساله ای بود که باید ساماندهی می شد، چون بستر تالاب آب شیرین بود از این رو علف و گیاهانی که مورد پسند دام است کف آن رشد می کند، از سال ۱۳۹۲ که تالاب کاملا خشک بود تا سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ خیل عظیم دامداران غیر بومی وارد بستر تالاب پریشان شدند و مدیریت این حجم از دام از توان نهادها و دستگاه ها خارج و در مدیریت این کار ناتوان شده بودند، ما با اطلاع رسانی عمومی و دغدغه سازی که بین مردم محلی روستاها و مردم شهرستان انجام دادیم کاری کردیم که در سال ۱۴۰۱ مردم محلی که قبلا حتی با دامداران غیر بومی هم همکاری می کردند که دامشان را وارد منطقه کنند دیگر همکاری نکردند، از طرف دیگر همکاری خودشان را با محیط زیست استان انجام دادند به طوری که پاییز ۱۴۰۱ اداره محیط زیست استان موفق شد مانع ورود هر نوع دام غیر بومی به منطقه شود.

وی افزود: از طرف دیگر اداره کل محیط زیست استان فارس در راستای کار مشارکتی هیچ ممانعتی برای دامداران بومی ایجاد نکرد، این اتفاق باعث شد تعداد دام و حجم تردد خودرو در بستر تالاب کم شود و از آنجا که در سال ۱۴۰۱ بارندگی خوبی داشتیم باعث شد پوشش گیاهی بستر تالاب به حالت مطلوبی برسد، از طرف دیگر اتفاقی که افتاد این بود که دامداران بومی هم که در منطقه بودند خودشان حس حفاظت نسبت به بستر تالاب داشتند و در تابستان هر آتش سوزی که می شد دامداران بومی آنرا مدیریت و اطفا می کردند.

از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ خیلی عظیمی از دامداران غیر بومی دام های خود را وارد بستر تالاب پریشان می کردند که نهادهای متولی قادر به مدیریت آنها نبودند اما ما از سال ۱۴۰۱ با اطلاع رسانی و افزایش اگاهی عمومی جوامع محلی موفق به متوقف کردن این روند شدیمدبیر انجمن میراث پریشان تاکید کرد: این فرایند موجب این شد که در تابستان ۱۴۰۲ هیچ ریزگردی از بستر تالاب نداشته باشیم به رغم اینکه در تابستان های گذشته ریزگردهای زیادی از کف پریشان به هوا بلند می شد، این یکی از فعالیت هایی بود که توانسته بودیم در قالب آگاهی افزایی، اطلاع رسانی و پژوهش های تشکل محور انجام دهیم و به نتیجه ای برسیم که مخاطرات یک تالاب را مدیریت کنیم.

وی درباره وضعیت کنونی تالاب گفت: اکنون تالاب پریشان کاملا خشک شده است، از حوضه آبریز تالاب سالانه ۴۰ میلیون متر مکعب آب برای کشاورزی برداشت می شود و تا زمانی که این حجم آب برداشت شود امیدی به احیای تالاب نیست.

وی تاکید کرد: با شرایط کنونی تالاب تلاش و تمرکزمان بر دو مساله است یکی کنترل مخاطرات تالاب دوم ارائه جایگزین هایی با هدف توسعه کشاورزی کم آب بر، در این راستا یکی از کارهایی که انجام دادیم مذاکره با شرکت های بزرگ دارویی است و به توافق رسیدیم تا گیاهان دارویی کشت شده در این منطقه را از کشاورزان خریداری کنند، چون در منطقه گیاهان دارویی زیادی رشد می کند، می توان با برنامه ریزی بر روی آنها به جای کشت های پر آب بر از این گیاهان استفاده کرد، برای این منظور برای پایلوت ابتدا گیاه بابونه را معرفی کردیم که یکی از کشاورزان سال گذشته بابونه کاشت و سود خوبی به دست آورد امسال همان کشاورز و اطرافیانش دوباره بابونه را در سطح بیشتری کشت می کنند.

سیاح پور اظهار داشت: ما تمام تلاشمان را می کنیم اما واقعیت این است که خیلی وقت ها دولت ها و نهادهای دولتی همسو با ما حرکت نمی کنند یعنی خیلی وقت ها فکر می کنند ما سمن ها حرف غیر علمی می زنیم یا این حرف ها واقعی نیست ایده هایی می دهند که متاسفانه فرایند کار را از دست ما به عنوان یک تشکل متمرکز محلی خارج می کند، به عنوان مثال اکنون برخی نهادهای دولتی پیگیر این هستند که از سدی آب را به پریشان انتقال دهند برای اینکه مصرف آب کشاورزی از چاه را به آن سد منتقل کنند، در حالی که این کار کاملا اشتباه است چون مصرف آب را بیشتر می کند، ما مخالف این کار هستیم اما متاسفانه نگاه دولتی یک نگاه زودگذر است و تلاش می کنند با ساختارهای زودگذر مساله را التیام دهند اما یکی از ویژگی هایی که در جریان جایزه ملی هم مورد نظر داوران قرار گرفت این بود که تلاش کردیم به عنوان یک سمن کاملا بومی و متشکل از جامعه محلی پریشان در سیاستگذاری کلان در حوضه تالاب پریشان و حتی سایر تالاب های استان تاثیر بگذاریم، استان فارس ۱۳ تالاب دارد و تلاشمان حفظ آنها است.

وی درباره وضعیت تالاب ارژن و اقدامات انجمن میراث پریشان درباره این تالاب گفت: اکنون تالاب ارژن هر سال به صورت فصلی آبگیری می شود و نسبت به پریشان وضعیت بهتری دارد اما در حوضه آبریز این تالاب هم تهدیداتی مانند تغییر کاربری های غیر مجاز و چرای بی رویه دام وجود دارد، برای حفاظت از این تالاب همان ایده هایی را که در پریشان اجرا کردیم در سال ۹۹ و ۱۴۰۰ به ارژن منتقل کردیم که منجر به شکل گیری اولین تشکل مردم نهاد در حوضه تالاب ارژن شد که اکنون در محدوده جنگل های بلوط حوضه آبریز ارژن کار می کند.

تالاب یا دریاچه اَرژَن از دریاچه‌های جنوب غرب استان فارس است و بخشی از منطقه حفاظت‌ شده ارژن و پریشان است، این دریاچه در سال‌های پرباران زیستگاه پرنده‌گان مهاجر است که از مناطق شمالی و سیبری مهاجرت می‌کنند، از این رو از نظر زیست شناسی از اهمیت بالایی برخوردار است.

دریاچه ارژن به دلیل شیرین بودن آب خود یکی از مهم ترین زیستگاه های پرندگان مهاجر است. این دریاچه زیبا با وسعت دو هزار هکتاری خود در دشت وسیع پریشان قرار گرفته است و چشم انداز بسیار زیبایی دارد.

دبیر انجمن میراث پریشان در ادامه به وضعیت تالاب بختگان اشاره کرد و افزود: در بالادست رودخانه کُر چند سد احداث شده و حقابه تالاب های طشت و بختگان از این سدها رهاسازی نمی شود بنابراین وضعیت چندان خوبی ندارند به طوری که اکنون تالاب بختگان کاملا خشک است اما در زمستان بخشی از آن آبگیری می شود، بر این اساس مانند تالاب پریشان برای جامعه انسانی اطرافشان مشکل ریزگردها را به همراه دارند، که برای حفاظت از این تالاب ها هم ایده تالاب پریشان را در سال ۱۴۰۱ به این دو تالاب منتقل کردیم.

دریاچه یا تالاب بَختِگان، دومین دریاچه بزرگ ایران بعد از دریاچه ارومیه و بزرگ‌ترین دریاچه مرکزی ایران در استان فارس است، این دریاچه زیستگاه زمستانه پرندگانی است که از روسیه و شت‌های سیبری به ایران مهاجرت می‌کنند.

منشاء اصلی آب این دریاچه رودخانه کر و رودخانه سیوند است که احداث چندید سد بر روی این دو رودخانه موجب شد تا حقابه تالاب به بسترش نرسد و باعث خشک شدن این پهنه آبی شد، بعد از آن پیوستگی میان دریاچه طشک و دریاچه بختگان از میان رفت. از میان رفتن این پیوستگی، سبب شد که روند خشک شدن دریاچه طشک نیز شتاب زیادی بگیرد.

وی ادامه داد: این باعث شد تا مرکز آگاهی افزایی ( سیپا ) بازدید کنندگان تالاب بختگان با همکاری مردم محلی و نخستین تشکل مردمی و محلی شهرستان بختگان ایجاد شود و اکنون این مرکز مانند سیپای پریشان یکی از فعال ترین مراکز است به طوری که آموزش در مدارس و آگاهی افزایی عمومی را با جدیت دنبال می کند.

وی درباره سیپا توضیح داد: سیپا مخفف ارتباطات، توسعه ظرفیت ها، آموزش ، مشارکت و آگاهی افزایی است، یک الگوی مداخله گری است که کنوانسیون رامسر برای حفاظت مشارکتی در حوضه تالاب ها پیشنهاد داده و نیروهای تالابی می توانند از آن استفاده کنند.

سیاح پور گفت: در حوضه تالاب ها فعال ترین مرکز سیپای تالابی را در کنار تالاب پریشان از سال ۹۹ راه اندازی و به خوبی مدیریت کردیم، پویایی این مرکز آموزشی به نحوی بود که تقریبا هیچ هفته ای در این چند سال بدون رویداد نبود، افراد مختلف را درگیر مساله پریشان کردیم، تالاب پریشان را از یک تالاب خشک بی روح به یک مساله برای شهرستان کازرون و استان فارس تبدیل کردیم به طوری استاندار و فرماندار در گفت و گو هایشان از پریشان به عنوان یک بحران یاد می کنند و دیگر پریشان از آن هاله فراموشی خارج شده است.

وی در پاسخ به اینکه با این اقدامات امیدی به نجات تالاب پریشان است توضیح داد: اگر چه نمی توانیم بگوییم که پریشان احیا شده یا احیا می شود چون فرایند احیای تالاب ها بسیار دشوار و در تعارض با معیشت مردم است اما می توانیم بگوییم که پریشان به مساله ای مهم در استان فارس و شهرستان کازرون تبدیل شده است.

دبیر انجمن میراث پریشان درباره نحوه کسب رتبه اول در سیزدهمین دوره جایزه ملی محیط زیست کسب، گفت: مهمترین اقدامات و دستاوردی که داشتیم سازماندهی تشکل بود، امروز تشکل میراث پریشان در سه رده سنی نونهالان، نوجوانان و بزرگسالان فعالیت می کند، سرمایه اجتماعی را تحت عنوان جوانه های پریشان از سال ۹۴ پرورش داریم، بر این اساس نه تنها این کودکان به عنوان نسلی محیط زیستی تربیت می شوند بلکه به عنوان تسهیلگران و کنشگران محیط زیست برای آینده ایران و خانوداده هایشان هم ایفای نقش می کنند و این الگوی نیرو سازی را به بقیه استان ها و تشکل ها هم منتقل کردیم، یکی از برگ برنده های ما در این جایزه این بود که تلاش کردیم الگوهایمان را به نحوی سازماندهی کنیم که قابل انتشار و گسترش باشند و بقیه تشکل ها در سراسر کشور بتوانند از آن استفاده کنند.