گروه جامعه شهرمردم– خشکسالی، زخمی عمیق بر پیکره سرزمین ما است، زخمی که سال‌هاست بر خاک خشکیده، رودخانه‌های خاموش و سفره‌های زیرزمینی تهی نقش بسته است، هر قطره باران که بر زمین می‌نشیند، همچون مرهمی کوچک بر این زخم بزرگ است و دل‌ها را به آینده‌ای روشن‌تر امیدوار می‌کند.

بارندگی‌های اخیر، صحنه‌هایی از زندگی دوباره را به چشم‌ها هدیه داد، رودخانه‌هایی که برای لحظه‌ای نفسی تازه کردند، دشت‌هایی که رنگ سبز را به یاد آوردند و مردمی که با لبخند به آسمان چشم دوختند، اما واقعیت این است که این بارش‌ها تنها بخشی از عطش زمین را فرو نشانده‌اند و هنوز فاصله زیادی تا جبران سال‌ها خشکسالی باقی مانده است.

کارشناسان می‌گویند که بارندگی‌های کوتاه‌مدت، هرچند ارزشمند، نمی‌توانند به‌تنهایی بحران کم‌آبی را پایان دهند، ذخایر سدها همچنان پایین‌تر از حد مطلوب‌ قرار دارند، سفره‌های زیرزمینی نیازمند سال‌ها تغذیه‌ هستند و الگوهای اقلیمی نشان می‌دهند که خشکسالی یک پدیده پایدار و طولانی‌ مدت است، بنابراین باران‌های اخیر بیشتر از آنکه راه‌حل باشند، یادآور این حقیقت‌ هستند که باید مدیریت منابع آب، صرفه‌جویی و تغییر سبک زندگی را جدی‌تر بگیریم.

این روزها، باران نه فقط یک پدیده طبیعی، بلکه نمادی از امید و هشدار است، امید به اینکه زمین هنوز زنده است و می‌تواند نفس بکشد و هشدار به اینکه اگر امروز برای آینده برنامه‌ریزی نکنیم، فردا حتی همین بارش‌های پراکنده نیز نمی‌توانند ما را از بحران نجات دهند.

علی ارواحی متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی در گفت وگو با خبرنگار ایرنا درباره اینکه آیا با بارندگی های اخیر از خشکسالی عبور کرده و وارد ترسالی می شویم، گفت: بارندگی‌های اخیر به هیچ وجه به معنای عبور از خشکسالی یا ورود به ترسالی نیست همانطور که می دانید خشکسالی یک پدیده کوتاه مدت نیست که مثلاً با یک یا ۲ دوره بارش مناسب به اتمام برسد، واقعیت این است که با یک خشکسالی انباشتی و ساختاری مواجه بودیم و هستیم که نتیجه چندین سال کاهش بارش، افزایش دما و همزمان بهره‌برداری بیش از ظرفیت منابع بوده است.

وی افزود: یعنی در این سال‌هایی که ما با خشکسالی روبرو بودیم بهره برداری های ما با شرایط خشکسالی سازگار نبود متاسفانه شبیه به شرایط ترسالی ما بهره‌برداری کردیم و فشار مضاعفی را به آبخوان‌ها و ذخایر آبی وارد کردیم به همین دلیل دلیل می توان گفت که بارش‌های اخیر بیشتر یک وقفه موقت در روند خشکسالی ایجاد کرده اند و باعث تغییر رژیم اقلیمی در کشور نشده است.

وی درباره اینکه این بارندگی های اخیر کمبودهای چند سال گذشته را جبران کرده یا می‌کند توضیح داد: تا به الان این بارش‌ها کمبودها را جبران نکرده، واقعیت این است کسری که طی چند سال گذشته در آبخوان‌ها، مخازن سدها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها ایجاد شده بسیار عمیق تر از این است که صرف مثلاً دو یا سه رخداد بارشی انتظار داشته باشیم آن کسری جبران شود.

ارواحی ادامه داد: بخش عمده‌ای از بارش هایی که در چند روز اخیر اتفاق افتاده به سرعت به روان‌ آب تبدیل می شود که بخشی به دلیل اشباع نبودن خاک فرصت نفوذ موثر به آبخوان ها را پیدا نمی کنند، بنابراین می شود گفت که این بارش ها صرفاً کمی فشار را کاهش دادند اما هنوز جبران کننده بدهی آبی سال‌های گذشته نیستند.

وی اظهار کرد: در شرایط خشکسالی‌هایی که داشتیم فشار مضاعفی به آبخوان‌ها وارد کردیم و منابع آبی تجدیدپذیر به شدت تحت فشار قرار گرفتند بنابراین اکنون کسری قابل ملاحظه‌ای دارند پس نیاز است که این بارش ها تداوم داشته باشد و همزمان مدیریت و شکل حکمرانی ما در بحث آب تغییر کند آن موقع است که می شود امیدوار بود که به تدریج کسری آبی ما جبران شود.

تالاب ها با بارش های مقطعی احیا نمی شوند

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی درباره اینکه بارندگی‌ها چه تاثیری بر وضعیت تالاب‌ها دارند گفت: در کوتاه مدت ممکن است سطح تراز برخی تالاب‌ها افزایش یابد که این روند موقتی خواهد بود یا درصدی از عرصه یک تالاب آبگیری شود و به لحاظ زیستی تا اندازه ای گرد و غبار کنترل شود حتی بتواند بر روحیه جوامعی که پیرامون آن تالاب زندگی می‌کنند اثر مثبتی داشته باشد، این اتفاقات ممکن است بیفتد اما اگر این بارش‌هایی که الان شاهد هستیم به حقابه پایدار تبدیل نشوند و مدیریت مصرف آب در بالا دست اصلاح نشود این شرایط بهبود نسبی خیلی گذرا خواهد بود و تالاب‌ها و دریاچه‌های ما با شروع فصل گرما به شدت دوباره وارد چرخه افت و خشکیدگی می شوند.

وی تاکید کرد: واقعیت این است که تالاب‌ها با بارش های مقطعی احیا نمی‌شوند بلکه احیای تالاب‌ها مستلزم جریان مداوم و مدیریت شده آب است، در این شرایط است که می‌توانیم امیدوار باشیم و می توانیم به لحاظ فنی بگوییم که تالاب احیا شده اما متاسفانه اشتباهی رخ می دهد و حتی برخی از کارشناسان و متخصصین، واژه های احیا و مرگ را راجع به یک اکوسیستم به درستی به کار نمی‌برند.

وی افزود: به عنوان مثال می‌بینیم وقتی در یک فصلی خشکیدگی برای یک تالاب رخ می دهد بلافاصله می گویند که مرگ یک تالاب اتفاق افتاده است در صورتی که درست نیست تا زمانی که امکان بازیابی آن اکوسیستم وجود دارد ما می توانیم بگوییم آن تالاب شرایط بحرانی پیدا کرده اما واژه مرگ برای زمانی است که دیگر قابلیت بازیابی را از دست داده باشد.

ارواحی ادامه داد: همینطور واژه احیا هم به درستی به کار برده نمی شود، صرف اینکه ممکن است چند بارش خوب اتفاق بیفتد و یک تالاب شرایط نسبی نسبتاً بهتری پیدا کند ، عنوان می شود که یک تالاب احیا شده است در حالی که احیا مستلزم جریان مداوم و مدیریت شده آب است که وارد یک تالاب شود و برای طولانی مدت ما شاهد شرایط پایداری در آن تالاب باشیم.

می توان از پتانسیل سیلاب ها برای جبران کمبود آبی تالاب ها بهره برد اما به شرط برنامه ریزی

وی در پاسخ به این سئوال که آیا می شود از پتانسیل سیلاب‌ها و روان آبها برای جبران کم آبی تالاب‌ها استفاده کرد ؟، گفت: در تئوری بله می شود، اما برای اینکه این تئوری به واقعیت تبدیل شود نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و زیرساخت مناسب است، سیلاب‌ها اگر به درستی هدایت نشوند هم خسارت زا هستند و هم فرصت ها را از بین می‌برند، استفاده از آنها برای تقویت تالاب‌ها چند پیش شرط دارد، یکی اینکه مسیرهای طبیعی آب به سمت تالاب برقرار باشد و احیا و بازسازی شود، پیش شرط دوم اینکه پهنه بندی سیلاب را داشته باشیم و پیش شرط سوم این است که از راهکارهای طبیعت محور و حتی دانش بومی همزمان با راهکارهای سازه‌ای استفاده کنیم.

وی ادامه داد: متاسفانه برای مدیریت سیلاب در کشور عمدتاً راهکارهای سازه‌ای مانند احداث سد و کانال‌ها مورد توجه است و به راهکارهای طبیعت محور توجه نمی‌شود در چنین شرایطی می بینیم امکان اینکه جریانات سیلابی و روان آب‌ها بتوانند به سمت تالاب‌ها منتقل شوند را از دست می دهیم.

ارواحی افزود: در واقع لایروبی مداوم این مسیرهای طبیعی که می توانند سیلاب‌ها را منتقل کنند، بسیار مهم است، اینکه در بالاست عملیات حفاظت خاک داشته باشیم اینها از جنس راهکارهای طبیعت محور هستند، عملیات آبخیزداری و آبخوانداری و شیوه های مختلف می تواند به مهار و نفوذ سیل از یک طرف در آب زیرزمینی کمک کند و بعد می تواند سرعت انتقال سیلاب را کاهش دهد به طوری که بتوانیم در پایین دست آنرا مدیریت و به سمت تالاب ها هدایت کنیم.

بسته کاملی از راهکارهای سازه‌ای و طبیعی برای مدیریت سیلاب نداریم

وی گفت: متاسفانه چنین بسته کاملی که هم شامل راهکارهای سازه‌ای، زیرساخت‌های مناسب، راهکارهای طبیعت محور و توجه به دانش بومی در کشور باشد نداریم و در چنین شرایطی عمدتاً سیلاب ها را از دست می دهیم و به خسارت و صدمات تبدیل می شوند و حتی در برخی موارد به زیرساخت‌ها و جوامع انسانی آسیب وارد می کنند ، با توجه به شرایطی که اکنون آبخوان های ما با آن روبرو هستند و به شدت کسری آب دارند، این فرصت از دست می رود.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی درباره اینکه در مجموع امکان جمع آوری و مدیریت سیلاب‌ها وجود دارد نیز اظهار کرد: بله، می توانیم سیلاب‌ها را مدیریت کنیم، البته مهار کامل سیلاب امکان‌پذیر نیست اما به شکل نسبی می شود سیلاب را کنترل و مدیریت کرد، برای نمونه تالاب‌ها، دشت های سیلابی، بسترهای طبیعی رودخانه ها بهترین مخازن طبیعی برای ذخیره و تعدیل سیلاب ها هستند، اما متاسفانه این امکان تا اندازه زیادی از دست رفته است به علت اینکه این فضاها را ما با ساخت و ساز، جاده سازی و کشاورزی اشغال کردیم و این روند باعث شده که هم سیلاب‌های ما مخرب باشند و هم فرصت تغذیه اکوسیستم‌ها از دست برود.

فریب این بارش ها را نخوریم

وی تاکید کرد: بنابراین پیام اصلی می تواند این باشد که نباید بارش‌های مقطعی ما را دچار خوشبینی کاذب کند اگر این بارش‌ها بهانه ای شوند برای تعویق اصلاحات اساسی در مدیریت آب، وضعیت منابع آبی در میان مدت حتی می تواند بدتر از این وضعیتی باشد که الان شاهد آن هستیم.

ارواحی گفت: به طور کلی نجات تالاب‌ها و عبور از بحران آب بیشتر از اینکه به میزان بارش وابسته باشد به نوع حکمرانی آب، مدیریت مصرف و احترام به حقابه اکوسیستم‌ها وابسته است حالا چه رودخانه‌ها و چه تالاب‌ها، اگر این موارد اتفاق بیفتد حتی در شرایطی که کشور دچار بارش های کمتر از نرمال هم باشد می شود آسیب به اکوسیستم‌ها و هزینه‌های جانبی آن را تا حد ممکن کاهش داد اما اگر این موارد اتفاق نیفتد و تغییر رویکردی در حکمرانی آب، مدیریت منابع، مدیریت مصارف و تقاضا نداشته باشیم عملاً بارش ها به تنهایی کمکی به حل مسئله نمی کند.