زهرا وصالی – شهرمردم، ورودی شرقی شیراز، محدوده پل فسا، سال‌هاست با بوی تعفنی آزاردهنده از رودخانه‌ای آلوده به فاضلاب، به کابوسی برای ساکنان و مسافران تبدیل شده است. در همین حال، شهرداری شیراز از آغاز پروژه‌ای ۱۵۰۰ میلیارد تومانی برای ساخت مجتمع اداری، مذهبی و فرهنگی مدیریت شهری خبر می‌دهد؛ پروژه‌ای که قرار است ساختمان جدید شورای اسلامی شهر را در دل خود جای دهد. اما آیا در شرایطی که شهروندان با مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی جدی مواجه‌اند، اولویت با ساخت ساختمان‌های اداری است یا با سلامت مردم؟

رودخانه‌ای که دیگر رودخانه نیست

رودخانه «چنار راهدار» که از مناطق میانرود، حجت‌آباد، مهدی‌آباد و شهرک سامان عبور می‌کند، امروز به کانالی از فاضلاب خام تبدیل شده است. این رودخانه در مسیر خود، حجم عظیمی از پساب‌های خانگی و صنعتی را بدون تصفیه جذب می‌کند و در نهایت در محدوده پل فسا، بوی تعفنی تولید می‌کند که نه‌تنها ساکنان اطراف، بلکه هر رهگذری را به واکنش وادار می‌کند.

بر اساس برآوردها، بیش از چندین هزار نفر در شعاع یک کیلومتری این رودخانه زندگی می‌کنند. این یعنی ده‌ها هزار نفر هر روز در معرض آلودگی هوا، خطرات بهداشتی و افت کیفیت زندگی قرار دارند.

هزینه‌ای برای ساختمان شورا؛ فرصتی از دست‌رفته برای نجات یک رودخانه

بر اساس اعلام رسمی شهرداری، پروژه جدید مجتمع مدیریت شهری با زیربنای ۲۶ هزار متر مربع و اعتباری بالغ بر ۱۵۰۰ میلیارد تومان در خیابان شهید پیشرو در هشت طبقه شامل دو طبقه زیرزمین، یک طبقه همکف و پنج طبقه روی همکف احداث خواهد شد که شامل صحن علنی، سالن کمیسیون‌ها و تمامی فضاهای اداری، تخصصی و پشتیبانی مورد نیاز شورا می باشد، احداث خواهد شد. این در حالی است که برآوردهای اولیه فنی نشان می‌دهد:

– با ۶۰ تا ۹۰ میلیارد تومان می‌توان یک تصفیه‌خانه فاضلاب با ظرفیت ۵۰۰۰ مترمکعب در روز احداث کرد؛ ظرفیتی که برای جمعیت مناطق اطراف رودخانه کافی است.

– حتی با ۵ تا ۱۵ میلیارد تومان می‌توان راهکارهای موقتی اما مؤثری برای کاهش بوی تعفن اجرا کرد.

این یعنی با *کمتر از ۱۰٪ بودجه پروژه اداری جدید*، می‌توان گامی مؤثر در جهت بهبود کیفیت زندگی هزاران شهروند برداشت.

راهکارهایی ساده‌تر از آنچه تصور می‌کنیم

در نگاه نخست، شاید حل معضل بوی تعفن رودخانه‌ای که سال‌هاست به فاضلابی روباز تبدیل شده، پروژه‌ای پیچیده و پرهزینه به نظر برسد. اما تجربه شهرهای دیگر و نظر کارشناسان محیط زیست نشان می‌دهد که راه‌حل‌هایی علمی، عملی و حتی کم‌هزینه برای کاهش این بحران وجود دارد؛ راه‌حل‌هایی که می‌توانند در کوتاه‌مدت، نفس تازه‌ای به ورودی شرقی شیراز ببخشند.

نخستین گام، پاکسازی بستر رودخانه از لجن، زباله و رسوبات آلی است. این مواد، منبع اصلی تولید گازهای بدبویی مانند سولفید هیدروژن هستند که در هوای گرم تابستان و حتی پاییز و زمستان، بوی تعفن را چند برابر می‌کنند. با استفاده از ماشین‌آلات لایروب، می‌توان این مواد را برداشت و به محل دفن بهداشتی منتقل کرد. این اقدام، اگرچه موقتی است، اما تأثیر فوری و محسوسی در کاهش بو دارد.

در گام بعد، می‌توان با نصب پمپ‌های هوادهی در نقاط بحرانی رودخانه، میزان اکسیژن محلول در آب را افزایش داد. این کار باعث می‌شود باکتری‌های بی‌هوازی که عامل اصلی تولید بوی بد هستند، فعالیت خود را از دست بدهند. حتی می‌توان از انرژی خورشیدی برای تأمین برق این پمپ‌ها استفاده کرد تا هزینه‌های بهره‌برداری کاهش یابد.

راهکار دیگر، استفاده از میکروارگانیسم‌های مفید است؛ باکتری‌هایی که به‌طور طبیعی توانایی تجزیه مواد آلی موجود در فاضلاب را دارند. این باکتری‌ها را می‌توان به‌صورت محلول یا قرص در نقاط آلوده تزریق کرد تا فرآیند تصفیه طبیعی رودخانه تسریع شود. این روش نه‌تنها کم‌هزینه است، بلکه با محیط زیست نیز سازگار است.

در برخی نقاط پرجمعیت، می‌توان مسیر رودخانه را با صفحات مشبک یا سازه‌های سبک پوشاند تا از انتشار مستقیم بو به محیط اطراف جلوگیری شود. این پوشش‌ها، به‌ویژه در نزدیکی منازل یا مسیرهای پرتردد، می‌توانند نقش مهمی در کاهش آزار بویایی ایفا کنند.

اما همه این اقدامات زمانی مؤثر خواهند بود که مبدأ آلودگی نیز کنترل شود. شناسایی و مسدودسازی انشعابات غیرمجاز فاضلاب، الزام کارگاه‌ها به نصب سپتیک‌تانک و هدایت فاضلاب به مسیرهای مجاز، از جمله اقداماتی است که باید هم‌زمان با پاکسازی رودخانه انجام شود.

در نهایت، نصب سنسورهای پایش آنلاین کیفیت آب و آموزش ساکنان محلی برای جلوگیری از تخلیه زباله و فاضلاب، می‌تواند پایداری این اقدامات را تضمین کند. مشارکت مردم، حلقه گمشده‌ای است که بدون آن، هیچ راهکاری به نتیجه نخواهد رسید.

فاضلاب در دل زمین؛ تهدیدی خاموش برای سلامت غذایی

به نظر می رسد که این رودخانه یک بمب زیستی است .یکی از نگرانی‌های جدی در خصوص رودخانه چنار راهدار، نشت تدریجی فاضلاب به سفره‌های آب زیرزمینی است. در مناطقی که خاک نفوذپذیر است و سطح آب زیرزمینی بالا، ورود مداوم فاضلاب خام به بستر رودخانه می‌تواند باعث آلودگی منابع آبی شود؛ منابعی که در بسیاری از نقاط حاشیه‌ای شهر، به‌ویژه در زمین‌های کشاورزی و باغات اطراف، برای آبیاری مورد استفاده قرار می‌گیرند.

این موضوع زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که بدانیم در حاشیه این رودخانه، سبزی‌کاری‌های سنتی و کشت‌های فصلی به‌صورت گسترده انجام می‌شود. در برخی موارد، کشاورزان به دلیل نبود منابع آبی سالم یا هزینه بالای آب تصفیه‌شده، از آب رودخانه یا چاه‌هایی استفاده می‌کنند که احتمال آلودگی آن‌ها بسیار بالاست.

مطالعات انجام‌شده در شهرهای مشابه نشان داده‌اند که استفاده از آب آلوده در آبیاری سبزیجات می‌تواند منجر به تجمع فلزات سنگین، باکتری‌های بیماری‌زا و انگل‌ها در محصولات شود؛ موادی که مستقیماً وارد زنجیره غذایی شهروندان می‌شوند و خطر ابتلا به بیماری‌های گوارشی، انگلی، کبدی و حتی سرطان را افزایش می‌دهند. آلودگی آب‌های زیرزمینی در اثر نشت فاضلاب، یک تهدید خاموش است. این آلودگی به‌راحتی قابل شناسایی نیست، اما اثرات آن در بلندمدت بر سلامت عمومی بسیار جدی خواهد بود؛ به‌ویژه زمانی که این آب‌ها در آبیاری سبزیجات خام مصرفی مردم استفاده می‌شوند.

بنابراین، رسیدگی به وضعیت رودخانه چنار راهدار، فقط یک مسئله زیباشناختی یا بوی نامطبوع نیست؛ بلکه مستقیماً با سلامت غذایی و بهداشتی مردم در ارتباط است.

تجربه شهرهای دیگر: از اصفهان تا تبریز

در شهر اصفهان، پروژه‌هایی مانند هوادهی مصنوعی و لایروبی در بستر خشک زاینده‌رود، به کاهش بوی بد در مناطق مرکزی کمک کرده‌اند. در تبریز نیز با اجرای طرح‌های پایش آنلاین و استفاده از باکتری‌های تجزیه‌گر در کانال‌های فاضلاب، کیفیت آب و هوا در برخی مناطق بهبود یافته است. این تجربه‌ها نشان می‌دهند که با اراده و برنامه‌ریزی، می‌توان حتی با منابع محدود، گام‌های مؤثری برداشت.

پیشنهاد مشخص برای اقدام

پیشنهاد می‌شود شورای اسلامی شهر شیراز:

1. بخشی از بودجه پروژه اداری را به ساماندهی رودخانه چنار راهدار اختصاص دهد.
2. اجرای پایلوت پاکسازی و هوادهی در محدوده پل فسا را آغاز کند.
3. با همکاری شرکت آبفا، طرح احداث تصفیه‌خانه فاضلاب منطقه را در اولویت قرار دهد.
4. سامانه‌ای برای دریافت گزارش‌های مردمی درباره تخلیه غیرمجاز فاضلاب راه‌اندازی کند.

  اولویت با کدام است: سلامت مردم یا ساختمان شورا؟

ساخت ساختمان جدید شورا می‌تواند به بهبود ساختار اداری کمک کند، اما آیا نمی‌توان بخشی از این بودجه را به حل بحران‌های زیست‌محیطی اختصاص داد؟ آیا شأن مردم شیراز، تنها در ساختمان‌های شیک اداری خلاصه می‌شود یا در هوایی که تنفس می‌کنند و آبی که در کنار آن زندگی می‌کنند؟

“کاش دیوار شورا، کمی پنجره داشت

تا ببینند که مردم، نفس کم دارند”