رازهای تازه ای از دل تاریخ فارس بیرون زد، به گزارش فاطمه مقدم خبرنگار شهرمردم، یک متخصص باستان‌شناسی ساسانی و چشم‌انداز از کشف یک دستکرد/دستگرد یا زمین کشاورزی ‏بزرگ مقیاس در دشت محمدآباد-باغدشت در جنوب جره فارس در نتیجه سنجش از دور ‏عکس‌های هوایی کهن، تصاویر ماهواره‌ای و ترکیب آن با داده بررسی‌های فشرده میدانی ‏باستان‌شناسی، خبرداد‎.‎

پارسا قاسمی دکترای باستان‌شناسی از دانشگاه پاریس ۱ پانتئون-سوربن، در گفت‌وگو با ‏شهرمردم با اشاره به اینکه این دستکرد با وسعت نزدیک به ۳۷ کیلومتر مربع، یکی از ‏بزرگترین‌های دستگردهای ایجاد شده توسط ساسانیان در محدوده امپراطوری پارس از سده ‏سوم تا هفتم میلادی است، افزود: در این دستگرد دو باغ به نام‌های «محمدآباد ۱» و ‏گوراب، و سه کوشک و همچنین سازهای اقامتی و آبی ایجاد شده است. از بین باغ‌های این ‏دستگرد، باغ گوراب در دوره ساسانی ساخته شده و در پایان همین دوره متروکه شده است و ‏در دهه‌های گذشته  توسط مالک فعلی تخریب و تسطیح شده است‎.‎

قاسمی با اشاره به اینکه رسیدن به این کشف مهم حاصل ۱۵ سال کار پژوهشی در این ‏منطقه است درباره منابع آب این دستگرد اظهارکرد: آب موردنیاز این دستگرد و باغ‌های ‏واقع شده در آن از طریق شماری قنات، آب باران‌های فصلی، آب رودخانه شور جره تأمین ‏می‌شده است. محدوده این دستگرد از گردنه منصورآباد در شرق تا رود شور جره و روستای ‏جره در غرب و شمال غرب است که ۹۹ درصد آن در بخش آبرفتی دشت محمدآباد-باغدشت ‏قرار دارد‎.‎

‎**‎‏ نرگسزار جره کازرون، میراث کشاورزی ساسانی

به گفته این باستان‌شناس نرگسزار جره که امروزه یکی از مناطق مهم گردشگری جره و ‏فارس می‌باشد نیز بخشی از همین دستگرد بزرگ مقیاس است که شواهد تاریخی و ‏باستان‌شناسی نشان از کشت آغازین نرگس در آن در دوره ساسانی دارد. حمدالله مستوفی ‏نویسنده «نزهه القلوب» نیز از نرگس‌زار شناخته شده‌ای در «خان آزمرد» در نزدیک جره یاد کرده است. طبق گفته طبری و بلعمی، مهرنرسه وزیر بزرگ بهرام پنجم ساسانی در زادگاه ‏خود در حوزه دشت بارین و جره باغ‌های بزرگی بنیان نهاد و در آن درختان نخل، زیتون و خرما ‏کاشت. به گفته آنها این باغ‌ها تا سده‌های بعد از مرگ مهرنرسه پابرجا بوده و درآمدش به ‏آتشکده‌هایی که خود مهرنرسه ساخته بود وقف بوده است‎.‎

ساسانیان برای ساخت این دستگرد بزرگ مقیاس، ابتدا همه سنگ‌های پراکنده در سطح ‏دشت محمدآباد-باغدشت را جمع‌آوری کرده و در نقاط زیادی انباشته کرده‌اند که امروزه بیش از ‏‏۱۳۴ پشته سنگی به ارتفاع بین ۲ تا ۴ متر در دشت شناسایی شده است‎.‎

‎**‎دستگرد و باغ‌های ساسانی جره تا دوره تیموری همچنان پابرجا بوده‌اند

به گفته این باستان‌شناس، این دستگرد و باغ‌های آن در دوره ساسانی پایه‌گذاری ‏شده و تا دوره تیموری همچنان استفاده می‌شده‌اند‎.‎

وی در ادامه توضیح داد: طبق سند وقفی که به تازگی او و همکارانشان از شیراز یافته، در دوره شاهرخ تیموری یک مزرعه‌ای به نام نصیرآباد در دل این دستگرد و بین ‏روستاهای محمدآباد و باغدشت قرار داشته که درآمد آن وقف مدرسه خان شیراز بوده است. ‏این سند وقفی نشان از ادامه استفاده از این دستگرد و کشاورزی در آن تا پایان دوره تیموری و حتی صفوی ‏داشته است. شواهد آغازین میدانی باستان‌شناسی نشان می‌دهد دو چهارباغ در دوره آغاز و ‏میانه اسلامی به این مجموعه بزرگ افزوده شده است. افزون بر این، سبک باغ‌های دیگر ‏مربع و مستطیلی در این دستگرد ایجاد شده که از دوره ساسانی تا دوره تیموری شکل ‏گرفته‌اند‎.‎

قاسمی از دیگر یافته‌های این پژوهش را کشف باغ‌های پشتکوه دشتستان در دشت بزپر ‏خواند و گفت: پیشتر فقط کاخ‌های آن که به نام کوشک اردشیر و زندان سلیمان شناسایی شده ‏بود (در آینده جزئیات باغ‌های آن ارائه خواهد شد که در دست چاپ است). همچنین کشف ‏دستگرد محمدآباد-باغدشت سبب شد تا محوطه بزرگ ۱۴۴۰ هکتاری پیشتر شناسایی شده ‏در دشت بنی قطار باچون فراشبند نیز به عنوان یک دستگرد بزرگ مقیاس شاهی تعریف ‏شود که در بخش مرکزی آن یک گلستان بزرگ با چهارباغ‌های کوچک طراحی شده است‎.‎

‎*‎کشف این دستگرد و باغ‌های آن دریچه تازه‌ به شناخت باغ‌سازی پارسی ‏

این دکترای باستان‌شناسی از دانشگاه پاریس ۱- پانتون سوربن با تأکید بر این نکته که با شناسایی این ‏دستگرد و دستگردهای بزپر و چهاربازار فراشبند، اکنون دانش ما درباره کشاورزی بزرگ ‏مقیاس و باغ‌سازی کهن در فارس بیشتر شده است، گفت: کهن‌ترین شواهد ما درباره ‏باغ‌سازی در پارس، باغ شاهی پاسارگاد است که توسط کوروش بزرگ، بنیانگذار ‏امپراطوری هخامنشی در میانه سده ششم پیش از میلاد ساخته شده است؛ از این رو این سند ‏جدید از باغ‌سازی در پارس از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. فرآیند مطالعه این ‏دستگردها و باغ‌های آن شروع شده و در آینده به جزییات آنها اشاره ‏خواهد شد‎.‎

به گفته این باستان‌شناس، چیزی که تاکنون روشن شده، برنامه کشاورزی بزرگ مقیاس ‏ساسانیان در جنوب غرب فارس است که تا دوره‌های پس از ساسانی این زیرساخت‌ها ‏همچنان مورد استفاده قرار گرفته و توسعه یافته است که در تاریخ طبری و بلعمی به آنها اشاره شده ‏است. قاسمی اضافه کرد: شاهان ساسانی با ایجاد دستگردهای شاهی در دشت‌های خشک و ‏نیمه‌خشک با بهره گیری از قنات و کانال های بزرگ ابی، بهشت‌هایی را در روی زمین برای مردمان منطقه خلق کرده‌اند که دربرگیرنده ‏کاخ‌هایی از این دوره است. این باغ‌ها علاوه بر تأمین سایه، تأمین چوب به عنوان مصالح ‏معماری بناها و کاخ‌ها، و محیط تفرجگاهی و پذیرایی مهمانان رسمی و درباری، یکی از ‏مهمترین زیرساخت‌های اقتصادی منطقه‌ای زمان خود بوده‌اند‎.‎

او در پایان با اشاره به اینکه شوربختانه همه باغ‌های شناسایی شده در این دستگردها از ‏جمله باغ گوراب(محمداباد۲) و باغ بزپر ۱، وضعیت ناگواری دارند و همه آنها در دهه‌های گذشته توسط ‏عملیات کشاورزی فشرده و توسعه روستایی تخریب شده‌اند و در خطر حذف کامل و نابودی ‏قرار دارند، اظهار کرد: با این حال بقایای باغ‌ها شامل: بقایای کاخ‌ها، کوشک‌ها، ‏دیوارکشی‌های اطراف باغ‌ها، خیابان‌کشی داخل باغ، آب‌انبار، استخر، جوی‌های آب، قنات، ‏بند/سد همچنان موجود است و همت ادارات کل میراث فرهنگی فارس و بوشهر و دیگر ‏سازمان‌های مربوط را برای حفظ و نگهداری را می‌طلبد و نیاز به ثبت سریع دارند و امیدواریم این پژوهش آغازین ‏متولیان امر بخصوص میراث فرهنگی را هوشیار کند که گامی مهم برای حفظ این ‏محوطه‌های ارزشمند بردارند‎.‎

گفتنی است، نتیجه کامل پژوهش پارسا قاسمی درباره دستگردهای این منطقه، به زبان ‏انگلیسی، در مجله باستان‌شناسی میدانی‎ (Journal of Field Archaeology) ‎چاپ ‏شده و از طریق لینک زیر قابل دستیابی است‎:  ‎

https://www.tandfonline.com/eprint/HRDBBUT7BBSARPCN7AJ‎6/full?target=10.1‎‎080/00934690.2024.2438545‎