به گزارش روز شنبه شهرمردم، به نقل از آسیاپلاس تاجیکستان، اواخر ماه گذشته نشست مشورتی سران آسیای میانه در تاشکند برگزار شد؛ نشستی که نتایج آن پرسش‌های جدی درباره آینده یکپارچگی منطقه‌ای مطرح کرد. یکی از نتایج مهم این نشست، پذیرش جمهوری آذربایجان به‌عنوان عضو کامل بود؛ اقدامی که امیدهایی را برای ایجاد یک پایه نهادی جهت همکاری‌های منسجم میان پنج کشور آسیای مرکزی زنده کرد.

این تحول از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا پتانسیل یکپارچگی منطقه‌ای و نقش بازیگران بین‌المللی را در شکل‌دهی به آن برجسته می‌کند. در همین زمینه، آسیاپلاس تاجیکستان نیز در گزارشی تحلیلی تأکید کرده است که نقش قدرت‌های خارجی در این روند باید مورد توجه قرار گیرد.

یکپارچگی ۱.۰ و ۲.۰؛ از امید تا چالش

پس از فروپاشی اتحاد شوروی، این کشورها که پیش‌تر از یک نظام اقتصادی واحد برخوردار بودند، تلاش کردند انسجام خود را حفظ کرده و از پیامدهای منفی فروپاشی جلوگیری کنند. این تلاش‌ها دوره‌ای از یکپارچگی را شکل داد که می‌توان آن را «یکپارچگی ۱.۰» نامید؛ دوره‌ای که در آن نهادهایی مانند اتحادیه آسیای مرکزی و جامعه اقتصادی آسیای مرکزی تشکیل شد، اما در نهایت این تلاش‌ها با شکست روبه‌رو گردید.

از سال ۲۰۱۶ و با روی کار آمدن شوکت میرضیایف در ازبکستان، موج تازه‌ای از امید به همکاری و یکپارچگی منطقه‌ای آغاز شد. ابتکار او برای ایجاد نشست‌های مشورتی سران در سال ۲۰۱۸، مرحله جدیدی را رقم زد که می‌توان آن را «یکپارچگی ۲.۰» نامید. با این حال، پذیرش آذربایجان به‌عنوان عضو کامل، این قالب را به‌طور کیفی تغییر می‌دهد و ممکن است آن را از چارچوب صرفاً آسیای مرکزی فراتر ببرد.

موانع اقتصادی و امنیتی در مسیر همکاری

با وجود این تلاش‌ها، مسیر یکپارچگی در آسیای مرکزی با موانع جدی مواجه است. نخستین مانع، نبود مکمل‌پذیری اقتصادی میان کشورهای منطقه است. همچنین کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک و حضور اقتصادهای صنعتی بزرگ مانند چین و روسیه نیز مانعی در برابر رشد یکپارچگی منطقه‌ای محسوب می‌شود.

از منظر امنیتی نیز کشورهای آسیای مرکزی هنوز قادر به تأمین امنیت خود به‌طور مستقل نیستند و در مواردی همچنان به قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه روسیه، اتکا دارند؛ موضوعی که در رخدادهای اخیر، از جمله درخواست قزاقستان برای کمک از سازمان پیمان امنیت جمعی، به‌وضوح مشاهده شد.

نقش قدرت‌های خارجی و پیامدهای ژئوپلیتیکی

تحولات مربوط به نشست‌های مشورتی باید در بستر منافع قدرت‌های بزرگ بررسی شود. افزایش توجه ایالات متحده به آسیای مرکزی و تلاش برای ایجاد مسیرهای ترانزیتی جدید در سایه رقابت با چین، از عوامل مهم این روند است. در این راستا، پذیرش جمهوری آذربایجان به‌عنوان عضو ششم نشست‌های مشورتی، با بخشی از اهداف واشنگتن همسو تلقی می‌شود.

در سوی دیگر، چین و روسیه نیز نسبت به این تحول دیدگاه‌های متفاوتی دارند. ترکیه نیز این روند را مثبت ارزیابی می‌کند، زیرا با راهبرد آنکارا برای تبدیل‌شدن به هاب ترانزیتی بین‌المللی همخوانی دارد. در مقابل، ایران احتمالاً نگران افزایش حضور بازیگران عضو ناتو در شمال خود است؛ هرچند تاکنون واکنش رسمی در این زمینه اعلام نشده است.

جمع‌بندی
پیوستن جمهوری آذربایجان به‌عنوان عضو کامل، فرآیند یکپارچگی در آسیای مرکزی را از مسیر اصلی خود دور کرد، زیرا این قالب می‌توانست به‌عنوان پایه‌ای نهادی برای تقویت همکاری‌های درون‌منطقه‌ای عمل کند. این تصمیم در پرتو منافع قدرت‌های بزرگ اتخاذ شده و نشان می‌دهد که روندهای جاری در آسیای مرکزی همچنان تحت تأثیر دستورکار بازیگران خارجی است.

به‌طور کلی، در آسیای مرکزی هنوز شرایط لازم اقتصادی و سیاسی-امنیتی برای یکپارچگی پایدار فراهم نیست و منافع قدرت‌های بین‌المللی نیز با یکدیگر در هم تنیده است؛ امری که می‌تواند بر فرآیندهای منطقه‌ای اثر گذاشته و جهت‌گیری آنها را تحت تأثیر قرار دهد.