فرخنده آشوری – خبرنگار شهر مردم ، در پی انتشار تصاویری از عملیات حفاری برای اتصال فاضلاب در بافت تاریخی مجاور مجموعهٔ زندیه و سرای فیل در اواخر هفتهٔ گذشته، فعالان میراث فرهنگی نسبت به روش اجرای این پروژه که به‌ گفتهٔ آنان غیراصولی و آسیب‌رسان به پی و بنیاد بناهای تاریخی بود، اعتراض کردند.

بلافاصله پس از اطلاع‌رسانی، اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس با همراهی دادستانی استان فارس وارد ماجرا شده و پروژه را متوقف کردند؛ تجهیزات حفاری نیز از محل خارج شد.

مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی فارس اعلام کردند که این عملیات بدون اخذ هیچ‌گونه مجوز از این اداره و کاملاً غیرقانونی آغاز شده است.

در مقابل، مهدی پارسایی، معاون هماهنگی امور گردشگری و زیارتی استانداری فارس، در گروهی در پیام‌رسان واتس‌اپ مدعی شد که پس از ماه‌ها پیگیری، تمامی مجوزهای لازم برای اجرای این طرح صادر شده است.

این تناقض آشکار در اظهارات دو نهاد مسئول باعث شد روزنامهٔ «شهر مردم» موضوع را به‌طور مستقل پیگیری کند تا ابعاد دقیق ماجرا و مستندات مجوزها روشن شود. نتایج این پیگیری را در ادامه می‌خوانید.

*شکل در نحوهٔ اجراست، نه اصل پروژه

قائم‌مقام و مشاور عالی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار روزنامهٔ «شهر مردم» در واکنش به گزارش‌های منتشرشده دربارهٔ حفاری غیرمجاز در جوار مسجد تاریخی وکیل اعلام کرد: به‌محض اطلاع از آغاز عملیات حفاری بدون مجوز در حریم مسجد وکیل، همکاران ما در همان ساعات اولیه در محل حاضر شدند و مانع ادامهٔ کار شدند. هیچ‌گونه مجوزی از سوی اداره‌کل میراث فرهنگی برای شرکت آب و فاضلاب شیراز جهت اجرای این بخش از پروژه صادر نشده بود؛ بنابراین عملیات متوقف شد.

همت محمدی با تقدیر از همراهی سریع دستگاه قضایی و شخص دادستان فارس تأکید کرد: دغدغه و نگرانی شهروندان و میراث‌دوستان کاملاً به‌جا و شایستهٔ قدردانی است. ما به‌عنوان متولی اصلی حفاظت از میراث فرهنگی استان، مدافع سرسخت حقوق تاریخی و فرهنگی این سرزمین هستیم و اجازه نمی‌دهیم هیچ پروژه‌ای بدون رعایت ضوابط و نظارت کارشناسی در بافت تاریخی اجرا شود.

قائم‌مقام اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس با اشاره به ضرورت ساماندهی فاضلاب در بافت تاریخی شیراز اظهار کرد: ما نه‌تنها با اصل اجرای طرح اتصال فاضلاب محور زندیه و سرای فیل به شبکهٔ فاضلاب شهری مخالف نیستیم، بلکه آن را یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای حفظ سلامت و پایداری بناهای تاریخی می‌دانیم و از آن حمایت قاطع می‌کنیم. مشکل ما صرفاً در «نحوهٔ اجرا» است، نه در خود پروژه.

محمدی با ابراز خرسندی از جلوگیری به‌موقع از ادامهٔ حفاری افزود: خوشبختانه هیچ آسیبی به مسجد وکیل یا سایر بناهای مجاور وارد نشد و با همکاری دادستانی محترم استان، عملیات پیش از بروز هرگونه خسارت متوقف شد.

وی در پایان تأکید کرد: صدور مجوزهای لازم و نظارت مستمر کارشناسان این اداره‌کل بر تمامی مراحل اجرایی، شرط غیرقابل‌چشم‌پوشی ادامهٔ کار است. در صورت هرگونه تخلف، کارشکنی یا وارد آمدن کوچک‌ترین آسیب به میراث تاریخی استان، اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فارس به‌عنوان مرجع قانونی قاطعانه وارد عمل شده و موضوع را از طریق مراجع قضایی با جدیت پیگیری خواهد کرد.

*فعالیت عمرانی تنها پس از تأیید شیوه‌نامه و اخذ مجوز ممکن است

صادق زارع، معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس، نیز در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار ما با تأکید بر حمایت اصولی این اداره‌کل از پروژهٔ اتصال فاضلاب بافت تاریخی شیراز به شبکهٔ فاضلاب شهری، اعلام کرد: ما با اصل اجرای این طرح کاملاً موافقیم؛ چراکه سیستم دفع فاضلاب در بافت تاریخی عمدتاً بر پایهٔ چاه‌های جذبی است و هرچه سطح آب و رطوبت از پی و بدنهٔ بناهای تاریخی دورتر باشد، به پایداری و سلامت این بناها کمک بیشتری می‌کند.

وی مهم‌ترین چالش پیشِ‌رو را عدم اخذ مجوز از اداره‌کل میراث فرهنگی دانست و تصریح کرد: تاکنون هیچ‌گونه مجوز رسمی برای آغاز عملیات عمرانی این پروژه از سوی میراث فرهنگی استان صادر نشده و هرگونه دخل و تصرف در حریم و عرصهٔ بناها و محورهای تاریخی، مستلزم دریافت مجوز کتبی از این اداره‌کل است.

معاون میراث فرهنگی فارس با اشاره به حساسیت بالای بافت تاریخی شیراز تأکید کرد: هرگونه عملیات اجرایی در این محدوده باید با نظارت دقیق کارشناسان میراث فرهنگی و بر اساس مجوزهای صادره انجام شود. استفاده از ماشین‌آلات سنگین به‌طور مطلق ممنوع است و حفاری و عملیات خاک‌برداری باید به‌صورت کاملاً دستی انجام شود.

زارع در ادامه افزود: تنها در بخش‌هایی از معابر که سنگ‌فرش‌های اخیر (اجراشده توسط شهرداری در سال‌های گذشته) وجود دارد و فاقد ارزش تاریخی هستند، می‌توان از ابزارهای سبک برقی مانند پیکور دستی در خارج از عرصهٔ بناها استفاده کرد، اما در سایر نقاط، حتی این ابزارها نیز ممنوع خواهد بود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: تا زمانی که مجری طرح (شرکت آب و فاضلاب شیراز) مجوزهای لازم را اخذ نکند و شیوه‌نامهٔ اجرایی مورد تأیید کارشناسان میراث فرهنگی قرار نگیرد، این اداره‌کل اجازهٔ هیچ‌گونه فعالیت عمرانی در بافت تاریخی را نخواهد داد.

*راه‌حل‌های اصولی و مناسب جهت اجرای پروژه‌های عمرانی در بافت‌های تاریخی

مجموعهٔ زندیه با توجه‌ به اینکه در مرکز شهر شیراز قرار دارد، اهمیت آن را دوچندان کرده است. همچنین این موقعیت جغرافیایی خاص تعمیرات و نگهداری آن را نیز دچار چالش‌هایی می‌کند که سیستم فاضلاب آن یکی از این موضوعات است؛ بنابراین باید در مورد پروژه‌های عمرانی، بهسازی و مرمت این مجموعه و دیگر آثار تاریخی کارشناسانه‌تر برخورد کرد.

بسیاری از کارشناسان عمران و میراث فرهنگی بر این باورند که فناوری‌های نوین و روش‌های کم‌تخریب، اجرای ایمن این پروژهٔ حیاتی را کاملاً ممکن ساخته است. آنچه در ادامه می‌خوانید، مجموعهٔ روش‌های استاندارد و تأییدشدهٔ جهانی است که در شهرهای تاریخی ایران و جهان (از جمله یزد، اصفهان، کاشان و شهرهای اروپایی) با موفقیت اجرا شده‌اند:

*شبکهٔ جمع‌آوری کم‌عمق (Shallow Sewer System):

در بافت‌های تاریخی، حفاری عمیق به‌دلیل خطر آسیب به پی بناها و لایه‌های باستان‌شناسی ممنوع است. به‌جای آن، مهندسان از شبکه‌های کم‌عمق (۱ تا ۱.۵ متر) با لوله‌های سبک و مقاوم PVC-U یا پلی‌اتیلن (PE) استفاده می‌کنند. طراحی دقیق شیب و قطر لوله‌ها مانع گرفتگی شده و کمترین دخالت را در لایه‌های زیرسطحی تاریخی ایجاد می‌کند.

*روش‌های بدون ترانشه (Trenchless Technology):

در معابر حساس و پرترافیک مانند محور زندیه، خیابان زند و اطراف مسجد وکیل، از فناوری‌های حفاری بدون خاک‌برداری می‌توان استفاده کرد: جک و لوله (Pipe Jacking)، میکروتونلینگ (Microtunneling)، حفاری جهت‌دار افقی (HDD). این روش‌ها لوله را از زیر سطح زمین و بدون تخریب سنگ‌فرش یا جداره‌های تاریخی عبور می‌دهند و در بسیاری از پروژه‌های مشابه در ایران و جهان به‌کار گرفته شده‌اند.

*منهول‌های کم‌حجم و استتارشده: 

منهول‌های بزرگ بتنی شهری در بافت تاریخی قابل‌قبول نیستند. به‌جای آن از منهول‌های پلی‌اتیلنی سبک با قطر کم و درپوش‌های هم‌سطح سنگ‌فرش استفاده می‌شود که به‌راحتی در دل سنگ‌فرش یا محل‌های غیرنمایان پنهان می‌گردند تا منظر تاریخی دچار خدشه نشود.

*اتصال انشعابات خانگی با حداقل تخریب:

خانه‌های قدیمی شیراز اغلب کف‌سازی و شیب‌بندی نامنظمی دارند. در این موارد از لوله‌های انعطاف‌پذیر PE استفاده می‌شود و مسیر انشعاب با کمترین شکستن کف حیاط یا کوچه به شبکهٔ اصلی متصل می‌شود. در بناهای بسیار ارزشمند، حتی از کانال‌های هوایی باریک در زیر طاق‌ها و گوشوارها بهره گرفته می‌شود تا کف بنا دست‌نخورده باقی بماند.

*ایستگاه‌های پمپاژ کوچک در نقاط کم‌شیب: 

در بخش‌هایی از بافت تاریخی که شیب طبیعی برای جریان ثقلی کافی نیست (مانند محدودهٔ پشت ارگ کریم‌خان یا کوچه‌های بازار وکیل)، مخازن ذخیرهٔ موقت مجهز به پمپ‌های کوچک در حیاط خانه‌ها یا پشت‌بام‌های غیرتاریخی نصب می‌شود تا فاضلاب به لولهٔ اصلی منتقل شود.

*نظارت دقیق باستان‌شناسی؛ شرط غیرقابل‌چشم‌پوشی:

پیش از هرگونه حفاری، تیم‌های مشترک باستان‌شناسی و میراث فرهنگی اقدام به گمانه‌زنی، اسکن رادار نفوذی زمین (GPR) و تهیهٔ نقشهٔ لایه‌های تاریخی می‌کنند. مسیر لوله‌کشی به‌گونه‌ای انتخاب می‌شود که حتی یک سانتی‌متر از پی بناها، کاروانسراها، حمام‌ها یا سازه‌های زیرسطحی آسیب نبیند.

*مرمت یک‌به‌یک پس از اجرا:

پس از پایان لوله‌گذاری، سنگ‌فرش‌ها دقیقاً با همان ابعاد، جنس و چیدمان قبلی بازسازی شده و جداره‌ها با مصالح همسان مرمت می‌شوند؛ به‌نحوی که پس از اتمام کار، هیچ نشانه‌ای از عملیات عمرانی قابل‌ رؤیت نباشد.

کارشناسان تأکید دارند که اجرای پروژهٔ فاضلاب بافت تاریخی شیراز نه‌تنها غیرممکن نیست، بلکه با رعایت همین استانداردها می‌تواند به الگویی موفق در سطح کشور تبدیل شود؛ به شرطی که مجری طرح (شرکت آب و فاضلاب شیراز) به‌جای روش‌های قدیمی و پرخطر، این شیوه‌نامه‌های تأییدشده را با نظارت کامل اداره‌کل میراث فرهنگی به‌کار گیرد.